Phép thuật vĩ đại nhất của loài người chính là biến những vỏ sò, mảnh kim loại, thậm chí là các con số trong điện thoại thành một "tấm thông hành vạn năng".

Tấm thông hành này có thể mở ra những kệ hàng siêu thị, thắp sáng hàng vạn mái nhà, thậm chí mua lấy chút bình yên ngắn ngủi. Nhưng khi chúng ta cầm trong tay tấm thông hành ấy, đứng trước lối vào mê cung mang tên "hạnh phúc", lại thường cảm thấy hoang mang: vì sao càng có nhiều chiếc chìa khóa, cánh cửa dẫn đến niềm vui dường như càng trở nên mờ nhạt?

Để gỡ nút thắt này, ta cần bóc tách lớp vỏ của "tiền" và "con người", để xem chúng yêu – ghét lẫn nhau thế nào trên hành trình truy cầu hạnh phúc.

Bản chất của tiền: một "tờ giấy nợ vạn năng" bị thần thánh hóa quá mức

Hãy tưởng tượng: bạn giúp ông Vương hàng xóm sửa mái nhà bị dột, và ông ấy đưa bạn một mảnh giấy ghi rằng "có thể đổi lấy một con gà quay nhà ông Vương" – mảnh giấy đó chính là hình thức sơ khai nhất của tiền, là minh chứng cho lòng tin, là lời hứa sẽ thực hiện vào một thời điểm khác.

Từ khi sinh ra, tiền chưa bao giờ là vật linh thiêng mang phép màu. Nó chỉ là ký hiệu ghi sổ do con người phát minh để giải quyết sự bất tiện của "hàng đổi hàng".

Triết gia Aristotle đã nhìn thấu điều này: tiền là phương tiện trao đổi, là thước đo giá trị, là công cụ lưu trữ – nó chỉ là một công cụ cực kỳ thực dụng.

Tuy nhiên, khi "công cụ" này bị tôn sùng quá mức, rắc rối bắt đầu xuất hiện:

Phép thuật "ký hiệu nuốt chửng giá trị": Chúng ta bắt đầu phấn đấu vì chính "tiền" thay vì những giá trị thật sự mà nó đại diện – sức khỏe, thời gian, các mối quan hệ, sự sáng tạo. Giống như việc có người say mê thu thập tiền vàng trong trò chơi mà quên mất niềm vui khi thật sự chơi game. Tiền vốn chỉ là "ngón tay chỉ mặt trăng", nhưng lại bị nhầm thành chính mặt trăng mà mọi người đổ xô đuổi theo.

Ảo giác về sự "vạn năng" ra đời : Tiền có thể mua thuốc, nhưng không mua được sức khỏe; mua được giường, nhưng không mua được giấc ngủ; mua được tiệc tùng, nhưng không mua được chân tình. Điều đáng buồn là chủ nghĩa tiêu dùng không ngừng tẩy não chúng ta: "Sở hữu điện thoại đời mới = sống thời thượng", "Mua được nhà gần trường tốt = mua được tương lai cho con". Tiền được đóng gói thành "giải pháp hạnh phúc", nhưng thực chất thường là "cỗ máy tạo vấn đề".

Bản chất của con người: Một sự tồn tại mang tính quan hệ đang đi tìm ý nghĩa

Con người là gì? Triết gia Karl Marx từng chỉ ra sắc bén: con người không phải những nguyên tử cô lập, mà là "tổng hòa mọi mối quan hệ xã hội".

Cảm giác hạnh phúc của chúng ta bắt rễ sâu sắc từ sự kết nối với người khác, từ những đóng góp cho thế giới và từ việc hiện thực hóa tiềm năng của chính mình. Kim tự tháp nhu cầu của nhà tâm lý học Maslow cũng cho thấy rõ điều này: ăn no mặc ấm (nhu cầu sinh lý và an toàn) chỉ là nền tảng, nhưng để bước lên cao hơn, con người cần tình yêu, cảm giác thuộc về, sự tôn trọng – và cuối cùng là sự tự hoàn thiện: trở thành "con người mà bạn mong muốn trở thành".

Khi "tờ giấy nợ vạn năng" va chạm với "bản chất quan hệ của con người": Huyền thoại về hạnh phúc và con đường giải thoát.

Tiền, với tư cách là một công cụ, vốn nên phục vụ cho các nhu cầu cốt lõi của con người. Nhưng khi công cụ lật ngược vai trò, khi giá trị của con người bị giản lược thành số dư tài khoản, một quá trình "tha hóa" sâu sắc bắt đầu diễn ra.

Kính hiển vi cuộc sống: Ba ví dụ đời thường phơi bày ảo tưởng

1. "Cuộc thi ảnh trên mạng xã hội" và "ánh sáng lặng lẽ trong xưởng mộc"

Cảnh tượng A: Tiểu Mỹ kiếm được 30 triệu mỗi tháng, cuối tuần đều check-in ở nhà hàng nổi tiếng hay cửa hàng đồ hiệu, chỉnh sửa ảnh kỹ càng rồi đăng lên mạng xã hội, nhận về vô số lượt thích. Thế nhưng trong lòng cô lại thường thấy trống rỗng: "Tiếp theo phải mua gì để giữ được ánh nhìn ngưỡng mộ ấy?" Cảnh tượng B: Lý, một lập trình viên với mức thu nhập bình thường, dành cuối tuần ở xưởng mộc trong cộng đồng. Một buổi chiều cặm cụi bào nhẵn một tấm gỗ, tập trung đến mức quên cả thời gian. Khi chiếc ghế nhỏ do chính tay mình làm nên thành hình, cảm giác thành tựu mộc mạc khiến anh rạng rỡ niềm vui. Chi phí nguyên vật liệu? Chỉ vài trăm ngàn đồng.

Sự đối lập bản chất: Mỹ rơi vào chiếc bẫy của "ký hiệu tiêu dùng", dùng tiền để mua "ảo ảnh được ngưỡng mộ", nhưng lại rời xa kết nối chân thật và sự sáng tạo – những yếu tố cốt lõi của bản chất xã hội và sự tự hoàn thiện của con người.

Còn Lý, thông qua trải nghiệm "dòng chảy sáng tạo" (flow), đã xác lập được giá trị nội tại của bản thân (tự thực hiện hóa).

Tiền không thể mua được "dòng chảy tâm trí" (flow), mà chính hành vi sáng tạo mới là cội nguồn của hạnh phúc. Aristotle hẳn sẽ nói: Lý đang thực hành "sự xuất sắc của con người", và đó mới là chân lý của hạnh phúc.

2. "Lớp học thêm đắt đỏ" và "trận bóng sân sau"

Cảnh tượng A: Vợ chồng chị Trương chắt bóp chi tiêu để đăng ký cho con đủ loại lớp học siêu đắt như toán nâng cao, piano, lập trình…, với niềm tin rằng "ném tiền = trải thảm con đường thành công". Đứa trẻ thì quay cuồng với lịch học, còn mối quan hệ cha mẹ – con cái chỉ còn lại những lời thúc giục và bảng điểm. Cảnh tượng B: Cuối tuần, chú Vương hàng xóm thường dẫn con trai đá bóng ở sân trống trong khu dân cư. Trong mồ hôi là tiếng cười, những lời động viên và cả những bài học vấp ngã nho nhỏ. Không có trang bị đắt tiền, chỉ có tình yêu thương và sự đồng hành chảy trôi giữa hai cha con.

Sự đối lập bản chất: Vợ chồng chị Trương lầm tưởng rằng có thể "thuê ngoài" hoặc "mua" thành công của con và hạnh phúc gia đình bằng tiền (biến quan hệ thành một khoản đầu tư). Trong khi đó, chú Vương lại dùng thứ "rẻ tiền" nhất là thời gian bên nhau để nuôi dưỡng cốt lõi của tình thân – tình yêu vô điều kiện và sự trưởng thành cùng nhau (phản ánh bản chất mang tính quan hệ của con người). Tiền có thể mua dịch vụ, nhưng không thể mua thời gian đồng hành chân thành và sự dấn thân về mặt cảm xúc.

Các triết gia hiện sinh sẽ nhắc nhở: Giá trị "hiện hữu" của một đứa trẻ không thể bị định nghĩa bởi con số trên bảng điểm.

3. "Chiếc lồng thời gian" của anh shipper và "triết lý thái cực quyền" của ông già công viên

Cảnh tượng A: Cường – anh shipper – liên tục nhận đơn hàng trên điện thoại, chen chúc trong dòng xe cộ để tranh thủ từng giây. Bữa trưa ăn ngay trên xe máy, trong đầu chỉ tính: "Đơn này 8 tệ, chạy thêm 5 đơn nữa là đủ 300." Với anh, thời gian chỉ là nhiên liệu để kiếm tiền. Cảnh tượng B: Ở công viên, ông Trần đã nghỉ hưu vừa hoàn thành một bài thái cực nhẹ nhàng, sau đó chơi cờ, nuôi chim và trò chuyện cùng bạn già. Lương hưu không nhiều, nhưng trên gương mặt là sự thảnh thơi và hài lòng.

Sự đối lập bản chất: Thời gian của Cường bị hoàn toàn "tha hóa" thành công cụ kiếm tiền (hiện tượng mà Marx kịch liệt phê phán), anh đã mất đi quyền làm chủ thời gian – tức là mất đi một phần tự do bản chất của con người. Trong khi đó, ông Trần tuy không giàu nhưng làm chủ hoàn toàn thời gian của mình, dành nó cho những hoạt động đem lại sức khỏe, kết nối xã hội và sự bình an trong tâm hồn (thoả mãn nhu cầu về tự chủ và tính xã hội).

Hạnh phúc đích thực không thể tách rời khỏi quyền tự chủ đối với thời gian, và tiền bạc thường chính là con quái vật nuốt chửng quyền tự chủ ấy.

Triết lý của trường phái Khắc Kỷ (Stoicism) tỏa sáng ở đây: Hãy phân biệt điều bạn có thể kiểm soát (tâm thái, cách dùng thời gian) và điều bạn không thể kiểm soát (như số lượng đơn hàng), và sự khôn ngoan chính là tập trung vào cái đầu tiên.

Mật mã của hạnh phúc: Giành lại vị thế chủ thể của con người trong "thành lũy tiền bạc".

Bản chất "công cụ" của tiền - bản chất "tồn tại quan hệ" của con người và  con đường dẫn đến hạnh phúc

1. Hãy để tiền làm "người hầu", đừng để nó trở thành "ông chủ"

Mỗi lần mở ví, hãy tự vấn linh hồn: "Khoản chi này có đang phục vụ nhu cầu thực sự của mình (sức khỏe, các mối quan hệ, sự trưởng thành, thời gian tự do) hay đang nuôi dưỡng sự phù phiếm, lo âu hay những ham muốn bị tạo dựng?"

Trà sữa có thể uống, nhưng đừng mong nó lấp đầy nỗi cô đơn lúc nửa đêm; nhà gần trường có thể mua, nhưng đừng để nó vắt kiệt sự ấm áp giữa cha mẹ và con cái.

2. Đầu tư vào "ngân hàng quan hệ" và "kho trải nghiệm sống"

Thay vì mua chiếc túi xách đời mới nhất, hãy đầu tư vào một chuyến du lịch ý nghĩa với bạn thân, học một kỹ năng khiến bạn quên cả thời gian (như làm vườn, nấu ăn, chơi nhạc), hoặc đóng góp điều gì đó cho cộng đồng. Những "tài sản" này mang lại lãi suất cảm xúc và lợi tức trải nghiệm cuộc sống vượt xa khoái cảm ngắn hạn mà hàng xa xỉ đem lại.

3. Bảo vệ "chủ quyền thời gian", tạo ra "ốc đảo dòng chảy tâm trí (flow)"

Hãy bảo vệ thời gian nhàn rỗi của bạn như bảo vệ đôi mắt. Từ chối việc để công việc hay chủ nghĩa tiêu dùng xâm lấn vô hạn. Mỗi ngày dành ra một khoảng thời gian, dù chỉ 15 phút, để làm điều gì đó khiến bạn hoàn toàn đắm chìm, quên cả thời gian trôi – đọc một cuốn sách hay, chăm sóc cây cối, hay chỉ đơn giản là ngồi yên lặng. Khoảnh khắc "dòng chảy" chính là nguồn điện hạnh phúc tự sinh ra.

4. Thách thức "thước đo giá trị bằng tiền"

Hãy dũng cảm nói "không" với tiếng ồn xã hội kiểu "có tiền = thành công = có giá trị". Hãy xây dựng một hệ giá trị đa chiều: sự tử tế, chính trực, tò mò, sáng tạo, niềm vui khi giúp đỡ người khác… Đó mới là những "đồng tiền cứng" tạo nên giá trị độc đáo của cuộc đời bạn.

Khi cảm giác giá trị của bạn không còn gắn chặt với số dư tài khoản, bạn mới đạt được sự tự do tinh thần đích thực.

Hạnh phúc là sự nở rộ của "con người", chứ không phải sự chất đống của "tiền bạc".

Từ những tấm bảng đất sét ở Lưỡng Hà cho đến những con số trong điện thoại di động, bản chất của tiền vẫn luôn là một "tờ giấy ghi nợ vạn năng" – sức mạnh của nó đến từ niềm tin tập thể, chứ không phải từ ánh hào quang của chính nó.

Còn bản chất của con người, là một thực thể bám rễ trong các mối quan hệ, trưởng thành qua sự sáng tạo, và khao khát ý nghĩa cùng tự do. Khi "tờ giấy ghi nợ" ấy vượt quá giới hạn, cố gắng định nghĩa thậm chí thay thế giá trị của con người, thì hạnh phúc sẽ tan biến trong mê cung của những ký hiệu.

Hạnh phúc đích thực, nằm ở việc tỉnh táo sử dụng tiền – công cụ hiệu quả này – để phục vụ cho những nhu cầu cốt lõi của con người: cảm nhận sự ấm áp trong các mối quan hệ chân thành, trải nghiệm tự do qua những lựa chọn xuất phát từ chính mình, khẳng định giá trị trong những khoảnh khắc sáng tạo quên mình, và nếm trải sự an yên khi toàn tâm sống trong hiện tại.

Nó có thể ẩn mình trong từng đường vân gỗ mà bạn tự tay mài dũa, trong tiếng cười vang khi bạn đập tay ăn mừng bàn thắng của con trẻ, trong chén trà đơn sơ không cần trau chuốt trong lần hội ngộ bạn cũ, hay trong dòng thời gian trôi nhẹ lúc bạn chăm chú làm điều mình yêu.

Lần tới khi bạn cầm trong tay "tấm vé thông hành vạn năng" ấy, hãy thử dừng lại một giây và hỏi nó: "Này anh bạn, hôm nay mày sẽ giúp tao mở ra cánh cửa hạnh phúc, hay lại nhốt tao vào một chiếc lồng son mới?"

Câu trả lời – mãi mãi nằm trong trái tim bạn.

Bởi lẽ, nhà vua Midas – người có thể biến mọi thứ thành vàng – cuối cùng cũng nhận ra rằng, thứ thực sự có thể giải cơn khát của ông, không phải đống vàng chất đầy cung điện, mà chính là ly nước trong bình dị mà ông từng biến thành vàng.

Diệu Đan